بیماری ایک (Ich) یا سفیدک در ماهیان زینتی و درمان آن

امروزه آبزی‌پروری در جهت تولید غذا در سراسر جهان رشد بسیار سریعی داشته است، اما بیماری‌های عفونی در آبزی‌پروری یک عامل بسیار مهم و تاثیرگذار درتولید غذا می‌باشد.

شیوع بیماری‌های عفونی باعث ضرر اقتصادی قابل توجهی در سیستم‌های پرورشی ماهی‌های آب شیرین، لب شور و شور شده است. در واقع ابتلا به بیماری می‌تواند باعث کاهش وزن، لاغری، کاهش بازده تولید مثلی، زخم‌های جلدی، رفتارهای غیرطبیعی، نارسایی آبششی و از این قبیل در ماهیان گردد.

بیماری‌های انگلی از جمله بیماری‌های مهم در صنعت آبزی‌پروری محسوب می‌شوند و ایکتیوفتیریازیس یا بیماری ایک یا لکه سفید یکی از مهم‌ترین انگل بیماری‌زا در بین ماهی ها آکواریومی آب شیرین است که مشکل بزرگی در آبزی‌پروری ایجاد می‌کند این بیماری به وسیله تکیاخته‌ای مژه‌دار به نام ایکتیوفتریوس مولتی فیلیئیس ایجاد می‌شود.

این انگل در اکثر گونه های آب شیرین سراسر جهان منجر به مرگ و میر بالایی شده و خسارات اقتصادی سنگینی در تولید ماهی آکواریومی و خوراکی ایجاد می‌کند. این انگل توانایی ایجاد تلفات تا %100 را در تمامی سنین ماهیان حتی در مولدین را نیز داراست.

شیوع گسترده بیماری ایک می‌تواند در اثر جابجایی میزبان آلوده، طیف وسیع میزبانی و قابلیت تکثیر سریع انگل باشد. این انگل در بین جمعیت ماهی‌های پرورشی و وحشی در سراسر جهان گزارش شده است.

به علاوه گزارشات متعددی نیز از بروز تلفات گسترده ناشی از این انگل در جمعیت ماهیان ساکن در رودخانه­‌ها و دریاچه­‌ها نیز وجود دارد. اگرچه همه گونه‌های ماهی آب شیرین به این انگل حساس هستند، اما میزان حساسیت بین ماهی‌ها متفاوت است.

انگل ایک چیست؟

انگل ایک یکی از بزرگ‌ترین انگل تک یاخته‌ای است که در ماهی آب شیرین یافت می‌شود. این انگل به پوست و آبشش حمله می‌کند و عملکرد دستگاه تنفسی و دفعی این ارگان‌ها را برهم می‌زند. آبشش‌ها شدیداً به این عفونت حساس هستند و آبشش آسیب دیده به طور قابل توجهی اثرات کشنده ناشی از انگل را تشدید می‌کند.

علائم بیماری ایک

از نشانه‌­های بالینی این بیماری افزایش تولید مخاط سطحی، تحریک و خارش ناشی از حرکات انگل، بی‌قراری، الغری و مشکلات تنفسی می‌باشد. ایکتیوفتریوس مولتی فیلیس یک مژه‌دار هلوتریش است و به شکل کروی تا بیضوی و به قطر نیم تا یک میلیمتر است.

اطراف بدنش دارای مژه‌های ریزی بوده که مسئول حرکت رو به جلوی انگل در آب هستند و همچنین باعث حرکت انگل در اپیتلیوم میزبان می‌شوند. این انگل دارای یک هسته بزرگ نعل اسبی و حداقل یک هسته کوچک جنسی می‌باشد. انگل ایک دارای سیتوپلاسم پر از چربی، گلیکوژن و پروتئین است.

چرخه زندگی انگل ایک در ماهی

با بررسی سیکل زندگی انگل می‌توان به وجود یک مرحله عفونت‌زا به نام ترونت (تومیت) با شکل فعال و آسیب‌رسان به نام تروفونت پی برد که می‌تواند سبب عفونت روی بدن ماهی شود.

با این حال، تومونت به عنوان فرم زایشی انگل مورد اشاره است. از آنجا که تروفونت‌های این انگل در عمق پوست جایگزین می‌شود و خود را از اثر داروهایی که به طور معمول برای درمان انگل‌های پوستی استفاده می‌شوند محفوظ می‌دارند، بهترین زمان مبارزه با انگل مرحله‌ای است که خود را از بدن ماهی جدا می‌کند بنابراین داروها تنها بر فرم آزاد انگل مؤثر بوده و درمان باید چندین بار در فواصل مختلف با توجه به دمای آب تکرار شود (متیو و همکاران 2005.) بنابراین ترونت‌ها حساس‌ترین مرحله زندگی انگل به درمان هستند که برای درمان، ماهی باید به میزانی در معرض ترکیبات درمانی قرار گیرد که این مرحله را سپری کند.

بدین ترتیب، حذف یک مرحله از زندگی انگل موجب قطع چرخه زندگی آن شده که یکی از اهداف درمان است.

درمان انگل و بیماری ایک در ماهی

برای از بین بردن انگل ایک، داروهای ضد انگلی متنوعی در آکواریوم استفاده می‌شود. سبز مالاشیت یک ماده شیمیایی بسیار مؤثر و کم هزینه است که برای کنترل ایک در گذشته استفاده می‌شد. سبز مالاشیت علیه مرحله انگلی و آزاد انگل ایک مؤثر است.

با این حال استفاده از سبز مالاشیت برای درمان بیماری ماهی‌های خوراکی به علت خاصیت جهش زایی، سرطان‌زایی، پایداری و ماندگاری بالایی که در اکوسیستم دارد ممنوع شده است.

از زمان ممنوعیت سبز مالاشیت، فرمالین، سولفات مس، پراکسید هیدروژن، پرمنگنات پتاسیم، سدیم پرکربنات، پراستیک اسید و نمک علیه بیماری ایک به طور موفقیت آمیزی مورد استفاده قرار گرفته است، اما به علت اثر درمانی کمتر و مشکلات مربوط به کار انسان با آن‌ها و مشکلات زیست محیطی به طور گسترده استفاده می‌شود.

همچنین فرمالین در موارد پیشرفته بیماری به همراه سبز مالشیت به دلیل اثر هم افزایی استفاده می‌شود اما مطالعات نشان می‌دهد که، فرمالین سبب تحریک و افزایش ترشح موکوس و کاهش میزان اکسیژن محلول در آب می‌شود بنابراین استفاده از فرمالین در آب‌های با درجه حرارات بالا باید با احتیاط صورت گیرد.

سولفات مس نیز می‌تواند برای ماهی در آب با قلیائیت کم، شدیدا سمی باشد. اثر بخشی پرمنگنات پتاسیم هم در آب هایی با میزان مواد آلی بالا کاهش می‌یابد. کلرامین T ترکیب دیگری که در مبارزه با این انگل است، که مقادیر زیاد این ماده منجر به آسیب اپیتلیوم آبشش شده و روند رشد کیسه شنا را در بچه ماهیان مختل می‌کند.

همچنین روش پیشگیری با افزایش جریان آب در سیستم نگهداری برای کنترل بیماری ایک پیشنهاد شده است اما استفاده از این روش در بسیاری از سیستم‌های پرورشی دشوار است. بنابراین نیاز فوری به عوامل جایگزین مؤثر، مقرون به صرفه و امن برای مبارزه با این بیماری می‌باشد، که هم برای انسان و محیط زیست فاقد عوارض جانبی باشد.

ترکیبات گیاهی در مقایسه با ترکیبات شیمیایی، سنتتیک و آنتیبیوتیک‌ها اثرات جانبی کمتری دارد. در برخی موارد حتی ارزان‌تر بوده، فاقد ویژگی سمیت و انباشتگی زیان‌­آور در بافت موجود زنده هستند، قابلیت تجزیه و بازگشت به محیط را دارند و در کل ترکیبات با منشأ گیاهی در مقایسه با سایر مواد سازگاری بیشتری با محیط زیست دارند. همچنین اخیرا فعالیت‌ها تحقیقاتی در مورد استفاده از گیاهان دارویی جهت کنترل عفونت‌های انگلی در انسان و حیوانات افزایش یافته است و محصولات جدید ممکن است منبع بالقوه از داروی ضدانگلی جدید باشد.

در واقع استفاده از آن‌ها می‌تواند در کاهش استفاده از داروهای ضدانگل شیمیایی کمک کننده باشد که از این طریق با کاهش خطرات زیست محیطی، زمینه بیشتری برای تولید ماهی فراهم می‌کند و با درمان بیماری‌های ماهی از مرگ و میر جلوگیری کرده و کاهش خسارات اقتصادی را در پی دارد امروزه به دلیل کارایی بالا و خطرات زیست محیطی کم، مطالعات در زمینه استفاده از ترکیبات و عصاره های گیاهان دارویی برای کنترل برخی انگل‌ها از جمله ایکتیوفتیریوس مولتی فیلییس جایگاه ویژه‌­ای یافته است.

جمع­‌بندی

بیماری ایک یک بیماری کشنده و بسیار خطرناک در ماهیانی زینتی است و در صورتی که به موقع درمان صورت نگیرد سبب تلفات بالایی در جمعیت ماهی‌ها می‌شود. همچنین در صورتی که درمان درست صورت نگیرد این انگل به حالت خفته رفته و پس از گذشت مدتی دوباره نمود بالینی پیدا می‌کند. پس در صورتی که علائمی از بیماری ایک در آکواریوم خود دیدید سریعاً با دامپزشک تماس بگیرید.